„Historia herezji” autorstwa św. Alfonsa opublikowana po 147 latach
Po 147 latach ukazało się nowe wydanie „Historii herezji” autorstwa św. Alfonsa Marii de Liguori, założyciela Redemptorystów. Oto recenzja wydania, która została przygotowana przez o. Vincenzo La Mendola CSsR:
Pozytywnym zaskoczeniem było dostrzeżenie w witrynie księgarni katolickiej w Rzymie dzieła św. Alfonsa Liguori, nie wznawianego już od 1875 r., tj. „Historii herezji” – tematu zawsze aktualnego i badanego z różnych perspektyw w historiografii katolickiej, aż po dzień dzisiejszy.
Dzieło św. Alfonsa należy do tego gatunku mało znanego i do tej pory mniej zbadanego, który obejmuje bogaty dział twórczości pisarskiej założyciela Redemptorystów: dzieł teologiczno-apologetycznych. W tym względzie historyk o. Francesco Chiovaro CSsR podkreśla: „ostatnia ćwierć XIX wieku wyznacza koniec sukcesu wydawniczego tego typu literatury alfonsjańskiej” (Synchronicity and diachrony in the tradition in S. Alfonso Maria de Liguori, w Proceedings of the International Conference for the Bicentenary of the saint’s death, Florence 1990, 139-160, s. 147-148), która zaś znajdowała wielki oddźwięk między końcem XVIII i pierwszą połową XIX wieku, głównie we Włoszech.
Wydanie z 1875 roku jest w istocie dwudziestym pierwszym wydaniem tego dzieła, opublikowanym przez Mariettiego z Turynu, który kilkakrotnie publikował w ciągu XIX wieku wszystkie razem (Opera omnia) i/lub poszczególne dzieła Świętego Doktora Kościoła.
Wspomniana edycja zamyka krąg publikacji jego dzieł dogmatyczno-erudycyjnych, gdyż są one oznaczone według innej klasyfikacji. Żadna publikacja tego dzieła, według naszej wiedzy, nie pojawia się w XX wieku. Minęło 147 lat, zanim „Triumf Kościoł lub historia herezji z ich obaleniami” – taki jest oryginalny tytuł – doczekały się współczesnego wydania.
Alfons Liguori sporządził swoją historię będąc w pełni dojrzałym teologiem, jako biskup Sant’Agata de ‚Goti, kończąc ją w ciągu trzech lat (1769-1771), jak wynika z jego korespondencji, do której będziemy się odwoływać, aby zrozumieć genezę i motywacje leżące u podstaw.
Pierwsze wydanie ukazało się w Neapolu w 1772 r., w drukarni Gianfrancesco Paci. Dla autora, jak sam donosił w niektórych swoich listach, kosztowało ono dosłownie „krew”, „więcej lat trudu” i „wielki żal” (św. Alfons do Pietro Paolo Blasucciego, 14 maja 1772 r. i Giambattisty Remondiniego, 15 czerwca 1772 r.). Obciążony dolegliwościami i w wieku 77 lat przeszedł spory wysiłek: nie tylko dla konsultacji „tak wielu książek, które musiałem przeczytać, aby wykonać to moje dzieło” (św. Alfons do Giambattisty Remondiniego,12, lipiec 1772), ale z powodu surowej cenzury, której został poddany przez pro-jansenistę Giuseppe Simioli (1712-1779), teologa i kanonika neapolitańskiego: który „zabrał wiele rzeczy, ale w końcu dał mi aprobatę” (św. Alfons do Pietro Paolo Blasucciego, 14 maja 1772 r.), oraz za uzupełnienia i poprawki, do jakich został zmuszony w tekście, w jego drugim wydaniu (w trzech tomach), dokonanym w 1773 r. w Bassano del Grappa.
Zmuszony do późniejszej i wymagającej pracy nad ponownym zbadaniem i uzupełnieniem tekstu, z wyżyn swojego doświadczenia, stwierdził z pogodną świadomością, „że pisarz musi uciekać od jasnej i pewnej krytyki, bo wtedy nie da się uciec od wszelkiej krytyki i wszystkich nieporozumień, które mogą każdemu przyjść do głowy” (św. Alfons do znajomego księdza, sierpień 1772). Aby ułatwić publikację w Królestwie Neapolitańskim, Alfons wymyślił sprytny zamach: zadedykować dzieło Bernardo Tanucciemu, kawalerowi Królewskiego Orderu San Gennaro i pierwszemu sekretarzowi stanu. Z przebiegłą intuicją „śmiało rzucił swoje dzieło w ramiona patrona cenzorów, gratulując mu przede wszystkim tego, że zwalczył złe książki!” („Wiek oświecenia”, Città Nuova, Rzym 1982, s. 717-718).
Zamiarem nie było napisanie na nowo historii wszystkich herezji w formie analitycznej, ale „wykazanie, że Kościół rzymskokatolicki jest jedynym prawdziwym wśród wszystkich innych Kościołów” (s. 1) i stworzenie „dzieła ‚osobliwego i pożądanego przez wszystkich, nie wykonanego przez innych przede mną „, jak sam Alfons sprecyzował swojemu wydawcy, któremu zresztą, jeszcze w pełnej fazie opracowania, zakomunikował kryteria przyjęte do badań i redagowania tekstu: „Spiszę w moim zwięzłym stylu wszystkie najbardziej pamiętne fakty, biorąc je od najnowszych autorów, którzy o nich pisali” (św. Alfons do Giambattisty Remondiniego, 19 stycznia i 8 kwietnia 1870).
Św. Alfons do Giambattisty Remondiniego, 12 lipca 1772 r.: „Jest ono bardzo użyteczne nie tylko dla duchowieństwa, ale dla każdej klasy ludzi, szczególnie mówiąc o historii; podczas gdy w tym moim dziele jest krótkie streszczenie tego, co wielu starożytnych i współczesnych autorów mówi w wielu tomach. Tutaj jest wszystko w skrócie, ale nie tak krótko, jak to czynią niektóre małe książeczki: tutaj jest w skrócie cała istota najbardziej znanych faktów; i to był mój znaczący wysiłek” (św. Alfons do Giambattisty Remondiniego,15 czerwca 1772).
Pomysł stworzenia tak specyficznego dzieła apologetycznego „dla każdej klasy ludzi” był śmiały i absolutnie nowoczesny, pozwalając przeciętnemu czytelnikowi swoich czasów wejść w sferę kultury, która do tej pory pozostawała wyłącznie prerogatywą wykształconych duchownych i niewielkiej klasy intelektualistów. Nie wtórny, ale zgodny z jego założeniami, w sprawach książki i odbiorców ujawnił się jednocześnie wybór pisania jej w całości w wernakularnym języku włoskim.
Odważna inicjatywa wydawnicza ponownego wprowadzenia „Historii herezji” do współczesnego obiegu wydawniczego jest dziełem Phronesis Editor, związanego z Thomas International Center Italia, z siedzibą w Palermo. Wydawca chciał umieścić ją na początku serii Christian Doctrine – wybór, który oprócz tego, że oznacza nowe zainteresowanie „dziełem historiograficznym o wyraźnie apologetycznym charakterze”, zwraca uwagę dzisiejszych czytelników na klasyka współczesnej apologetyki, niemalże ignorowanego.
Praca pod redakcją Alessio Celletti, pod nadzorem Adriano Virgili, relacjonuje ostateczny tekst św. Alfonsa Liguori z 1773 r., który pojawił się we wszystkich kolejnych wydaniach. We wstępie, po przedstawieniu intencji autora, Celletti umieszcza czytelnika w bezpośrednim kontekście historycznym, w którym książka została skompilowana i opublikowana, pomagając mu zrozumieć powody, które zainspirowały jej powstanie i przedstawiając wyniki swojej analizy. O tekście, w osobistej definicji: „Pod każdym względem można więc ‚Historię herezji’ określić jako taksonomiczny wykaz idei heretyckich i historii ruchów z nimi związanych, od zarania chrześcijaństwa do XVIII wieku” (Wstęp, I).
Autor przedstawiony jest jako „najbardziej zagorzały obrońca doktryny i tradycji katolickiej”, co najlepiej można prześledzić w drugiej części dzieła, składającej się z tzw. refutacji. W nich „św. Alfons przystępuje właśnie do bardzo dokładnej i niezwykle sumiennej pracy nad potwierdzeniem tez katolickich i zbiciem tez heterodoksyjnych, wykazując, że posiada pewną godną pozazdroszczenia pewność, co do źródeł doktryny” (Wstęp, II).
Zwraca się też uwagę, że przytłaczająca większość źródeł, z których korzystał święty „należy niewątpliwie do strony katolickiej”, ale nie tylko, gdyż – podkreśla kustosz – „Obraz byłby niepełny, gdyby nie zaznaczono, że św. Alfons w każdym razie korzysta również z wkładu pisarzy historii kościelnej, na których zawisło podejrzenie o nie do końca katolickie podejście”, co podkreśla rozległość jego zainteresowań kulturowych i rozległość jego lektur na ten temat, objawiając się nie tylko jako akredytowany apologeta nowoczesnego katolika, ale – co jest elementem niezwykle istotnym – jako pisarz o szerokich poglądach, zdolny do przechwycenia wśród własnych źródeł, autorów nie powszechnie uznawanych przez surową krytykę / cenzurę katolicką za swoje stanowiska.
Jeśli pierwsza część dzieła jest raczej kompilacyjna, ze względu na dużą ilość informacji, dat i postaci, które umieszcza w chronologicznym ciągu, świadczy o zdolności autora do uchwycenia „istoty” faktów i oddania ich w harmonijny i przyjemny z literackiego punktu widzenia sposób, to druga część ujawnia sztukę retoryczną, jaką posłużył się Alfons – były prawnik – w konstruowaniu obaleń, a także jego „ostrość i skrupulatność, z jaką tekst dzieła opatrzony jest notami bibliograficznymi samego autora: znak rodzącego się rygoru krytycznego, który znajdzie stopniową i nieuchronną afirmację w praktyce historiograficznej następnych dziesięcioleci” (Wstęp, III).
Tekst Dzieła jest reprodukowany w całości, z zachowaniem oryginalnej formy, jedynie z dodatkiem przypisów, zamieszczonych przez św. Alfonsa, w tekście i w nawiasach. Przypisy (w sumie 723!) są natomiast autorstwa redaktora i informują o tłumaczeniu cytatów łacińskich, ze zwróceniem uwagi na te skrypturystyczne, z wersji Biblii wydanej przez Konferencję Episkopatu Włoch (CEI 2008), które nie zawsze odpowiadają w dosłownym tłumaczeniu tekstowi Wulgaty, do którego autor się odwoływał.
Tomowi na ostatnich stronach (s. 528-533) towarzyszy krótka sylwetka św. Alfonsa Liguori, panoramiczna prezentacja jego twórczości książkowej oraz kończąca tom refleksja nad „szerokim i głębokim” wpływem św. Alfonsa na myśl europejską jego czasów i na katolicyzm XIX wieku, przenikającym jego duchowość i praktykę pobożności.
Wielkość tomu (28 × 22 cm), elegancki układ edytorski, rozmieszczenie tekstu w układzie graficznym, dobór czcionek, czynią go przyjemnym w lekturze i sprzyjają jego studiowaniu.
Mamy nadzieję, że obecne wydanie ‚Historii herezji’ będzie pierwszą „proroczą” próbą przezwyciężenia zapomnienia edytorskiego, które zbyt długo dotykało teologiczno-apologetyczne dzieła św. Alfonsa, wzbudzając nową uwagę na ten gatunek: perspektywę dotychczas mało zbadaną, z której można lepiej zrozumieć bogactwo wkładu, jaki „Doktor Najgorliwszy” wniósł do teologii dogmatycznej i współczesnej apologetyki.
o. Vincenzo La Mendola C.Ss.R.
* * *
SANT’ALFONSO MARIA DE LIGUORI, Historia herezji z ich obaleniami, pod red. Alessio Celletti, Phronesis Editor, Palermo 2022, ss. 533, € 37.00.
za: cssr.news
